Catharine MacKinnon: przodowniczka myśli abolicjonistycznej i modelu szwedzkiego

Catha­ri­ne Mac­Kin­non uro­dzi­ła się 7 paź­dzier­ni­ka 1946 roku. Jest ame­ry­kań­ską rady­kal­ną femi­nist­ką i badacz­ką pra­wa z tytu­łem dok­tor­ki nauk poli­tycz­nych, któ­ry uzy­ska­ła na Uni­wer­sy­te­cie Yale. Mac­Kin­non jest naj­bar­dziej zna­na ze swo­jej pra­cy kon­cen­tru­ją­cej się na pra­wach kobiet oraz prze­mo­cy sek­su­al­nej, w tym mole­sto­wa­niu sek­su­al­nym, gwał­tach, pro­sty­tu­cji, han­dlu ludź­mi i por­no­gra­fii. Jest pio­nier­ką myśli i usta­wo­daw­stwa abo­li­cjo­ni­stycz­ne­go, współ­pra­co­wa­ła z rzą­dem Szwe­cji przy two­rze­niu obo­wią­zu­ją­ce­go tam mode­lu praw­ne­go. Była też jed­ną z pierw­szych osób, któ­re twier­dzi­ły, że por­no­gra­fia jest naru­sze­niem praw oby­wa­tel­skich, a mole­sto­wa­nie sek­su­al­ne jest for­mą dys­kry­mi­na­cji ze wzglę­du na płeć. Jako praw­nicz­ka usta­no­wi­ła sze­reg praw chro­nią­cych kobie­ty przed mizo­gi­nią i dys­kry­mi­na­cją, m.in. w spra­wie Ale­xan­der vs. Yale, w wyni­ku któ­rej uzna­no, że szko­ły muszą wpro­wa­dzić pro­ce­du­ry prze­ciw­dzia­ła­nia mole­sto­wa­niu sek­su­al­ne­mu jako for­mie dys­kry­mi­na­cji [1].

Mac­Kin­non, jako rady­kal­na femi­nist­ka, uwa­ża por­no­gra­fię za naru­sze­nie praw oby­wa­tel­skich w for­mie dys­kry­mi­na­cji ze wzglę­du na płeć, a tak­że wli­cza ją w poczet feno­me­nów skła­da­ją­cych się na zja­wi­sko han­dlu ludź­mi. Wraz z Andreą Dwor­kin w 1983 roku przy­go­to­wa­ły Roz­po­rzą­dze­nie o Pra­wach Oby­wa­tel­skich w Zakre­sie Anty­por­no­gra­fii (zna­ną rów­nież jako Usta­wa Dwor­kin-Mac­Kin­non), któ­ra mia­ła na celu zmia­nę sta­tu­su por­no­gra­fii w świe­tle ame­ry­kań­skie­go pra­wa. Mac­Kin­non sprze­ci­wia­ła się jed­nak tra­dy­cyj­nym, kon­ser­wa­tyw­nym argu­men­tom prze­ciw­ko por­no­gra­fii. Sta­no­wi­sko kon­ser­wa­ty­stów odwo­łu­je się do moral­no­ści lub kry­ty­ki wyuz­da­nia, w związ­ku z czym w swo­ich anty­por­no­gra­ficz­nych dzia­ła­niach powo­łu­ją się na pra­wo o obsce­nicz­no­ści i eks­hi­bi­cjo­ni­zmie. Mac­Kin­non odrzu­ca ich nar­ra­cję, jako że poni­ża kobie­ty w por­no­gra­fii za bycie „nie­przy­zwo­ity­mi” czy „roz­wią­zły­mi”. Zamiast tego, zaję­ła się ona podej­ściem, któ­re sta­wia w swo­im cen­trum pra­wa kobiet i daje im moż­li­wość ubie­ga­nia się o odszko­do­wa­nia. Takie odszko­do­wa­nie, na mocy pra­wa cywil­ne­go, mia­ło­by miej­sce w sytu­acji, kie­dy zgła­sza­ją­ca udo­wad­nia dozna­nie krzyw­dy w wyni­ku por­no­gra­fii lub prostytucji.

W stycz­niu tego roku na naszej stro­nie poja­wił się frag­ment książ­ki „Life and Death” (pol. „Życie i śmierć”) Andrei Dwor­kin, w któ­rym pisze o Roz­po­rzą­dze­niu i kuli­sach jego powsta­nia [2]. Wspo­mi­na mię­dzy inny­mi o tym, że Roz­po­rzą­dze­nie było odpo­wie­dzią na roz­ra­sta­ją­cy się prze­mysł por­no­gra­ficz­ny w jed­nej z dziel­nic Min­ne­apo­lis oraz popu­lar­ność fil­mu por­no­gra­ficz­ne­go „Głę­bo­kie Gar­dło”. O fil­mie już w 1980 roku wia­do­mo było, że wystę­pu­ją­ca w nim Lin­da Bore­man zosta­ła zmu­szo­na do nagrań, choć jej pozew został umo­rzo­ny ze wzglę­du na przedaw­nie­nie się prze­stęp­stwa. Roz­po­rzą­dze­nie mia­ło na celu przed­sta­wie­nie ram usta­wo­daw­czych defi­niu­ją­cych por­no­gra­fię jako dys­kry­mi­na­cję ze wzglę­du na płeć. Mia­ło to umoż­li­wić kobie­tom takim jak Lin­da Bore­man pozwa­nie klien­tów, sute­ne­rów i innych osób zwią­za­nych z prze­my­słem por­no­gra­ficz­nym za dozna­ne krzyw­dy i nad­uży­cia. Mac­Kin­non repre­zen­to­wa­ła Bore­man w sądach od 1980 roku aż do śmier­ci Lin­dy w 2002.

Roz­po­rzą­dze­nie to nie jedy­ny przy­pa­dek współ­pra­cy Mac­Kin­non z Dwor­kin: w 1990 roku obie zapro­po­no­wa­ły abo­li­cjo­ni­stycz­ny model praw­ny opra­co­wa­ny dla rzą­du Szwe­cji, któ­ry ten uchwa­lił osiem lat póź­niej. Model ten dzi­siaj nazy­wa­my mode­lem szwedz­kim. W cią­gu ponad dwóch dekad zyskał wie­le innych nazw: model nor­dyc­ki, czy, popu­lar­na zwłasz­cza w Sta­nach Zjed­no­czo­nych, model rów­no­ścio­wy (eng. equ­ali­ty model). Model szwedz­ki zakła­da kry­mi­na­li­za­cję nabyw­ców usług sek­su­al­nych i sute­ne­rów lub han­dla­rzy sek­sem, przy jed­no­cze­snym zapew­nie­niu dekry­mi­na­li­za­cji wszyst­kich osób doświad­cza­ją­cych pro­sty­tu­cji. Mac­Kin­non argu­men­to­wa­ła, że pro­sty­tu­cja upra­wia­na ze wzglę­du na przy­mus eko­no­micz­ny jest wyni­kiem nie­rów­no­ści płci i tym samym zako­rze­nio­na jest w mizo­gi­nii, a więc sta­no­wi for­mę prze­mo­cy wobec kobiet. 

Ponad­to, od 1992 roku Mac­Kin­non repre­zen­to­wa­ła bośniac­kie i chor­wac­kie kobie­ty prze­ciw­ko serb­skim zbrod­nia­rzom wojen­nym. Przed­sta­wi­ła ona gwałt zbio­ro­wy na Bośniacz­kach i Chor­wat­kach w trak­cie woj­ny jako ludo­bój­stwo. Wygra­ła spra­wę Kadic vs. Kara­dzic, któ­ra sta­ła się przy­czyn­kiem do usta­no­wie­nia przy­mu­so­wej pro­sty­tu­cji, opar­tej na etnicz­no­ści, pocho­dze­niu lub reli­gii, jako aktu ludo­bój­stwa [3]. Mac­Kin­non jest rów­nież jed­ną z dyrek­to­rek pro­jek­tu Lawy­ers Allian­ce for Women (Zwią­zek Praw­ni­czek na Rzecz Kobiet), a tak­że ini­cja­ty­wy Equ­ali­ty Now (Rów­ność Teraz).

Praca naukowa Catharine MacKinnon

Catha­ri­ne Mac­Kin­non jest z wykształ­ce­nia praw­nicz­ką; skoń­czy­ła szko­łę praw­ni­czą Yale w 1977, aby następ­nie obro­nić dok­to­rat na Uni­wer­sy­te­cie Yale dzie­sięć lat póź­niej. W trak­cie swo­ich stu­diów praw­ni­czych napi­sa­ła pra­cę o prze­mo­cy sek­su­al­nej, któ­ra dała począ­tek jej pierw­szej książ­ce, zaty­tu­ło­wa­nej „Sexu­al Haras­sment of Wor­king Women: A Case of Sex Discri­mi­na­tion” (pol. „Mole­sto­wa­nie sek­su­al­ne kobiet pra­cu­ją­cych. Przy­pa­dek dys­kry­mi­na­cji ze wzglę­du na płeć”). Dotych­czas nie uka­za­ła się ona w języ­ku polskim.

W swo­ich tek­stach nauko­wych, Mac­Kin­non sku­pia się na nie­rów­no­ściach mię­dzy kobie­ta­mi i męż­czy­zna­mi oraz oma­wia to, w jaki spo­sób taka hie­rar­chia pod­po­rząd­ko­wu­je kobie­ty męż­czy­znom, rów­nież w wymia­rze insty­tu­cjo­nal­nym, jed­no­cze­śnie przed­sta­wia­jąc taki porzą­dek spo­łecz­ny jako natu­ral­ny. Mac­Kin­non kwe­stio­nu­je „natu­ral­ność” takiej kolei rze­czy i przed­sta­wia sze­reg kobie­cych doświad­czeń dają­cych wyraz dys­kry­mi­na­cji ze wzglę­du na płeć. W swo­jej książ­ce „Femi­nism Unmo­di­fied: Disco­ur­se on Life and Law” (pol. „Femi­nizm nie­zmo­dy­fi­ko­wa­ny. Dys­kurs o życiu i pra­wie”), przed­sta­wia ona rów­nież kry­ty­kę libe­ral­ne­go femi­ni­zmu z rady­kal­nej per­spek­ty­wy. Sta­wia też zarzu­ty teo­rii mark­si­stow­skiej, acz­kol­wiek nie odrzu­ca jej w cało­ści: zwra­ca uwa­gę na waż­ne ele­men­ty w ramach two­rze­nia się podzia­łów kla­so­wych i ich źró­deł [4].

Książ­ki Mac­Kin­non, „Femi­nism Unmo­di­fied” oraz „Sexu­al Haras­sment of Wor­king Women”, są kolej­no na czwar­tym i ósmym miej­scu w ran­kin­gu naj­czę­ściej cyto­wa­nych ame­ry­kań­skich ksią­żek praw­ni­czych opu­bli­ko­wa­nych od 1978 roku, według badań Fre­da R. Sha­pi­ro [5]. W „Sexu­al Haras­sment of Wor­king Women” autor­ka sta­wia tezę, że mole­sto­wa­nie sek­su­al­ne jest dys­kry­mi­na­cją ze wzglę­du na płeć, ponie­waż feno­men ten jest zarów­no pro­duk­tem nie­rów­no­ści kobiet wzglę­dem męż­czyzn, jak i tę spo­łecz­ną nie­rów­ność repro­du­ku­je. Dalej Mac­Kin­non wyróż­nia dwa rodza­je mole­sto­wa­nia sek­su­al­ne­go. Pierw­sze z nich doty­czy sytu­acji, w któ­rych w zamian za zatrud­nie­nie ocze­ki­wa­ne lub pro­po­no­wa­ne są czyn­no­ści sek­su­al­ne. Dru­gą for­mą mole­sto­wa­nia jest sytu­acja, w któ­rej „mole­sto­wa­nie sek­su­al­ne jest sta­łym warun­kiem pra­cy (s. 32)”.

W „Toward a Femi­nist The­ory of the Sta­te” (pol. „W stro­nę femi­ni­stycz­nej teo­rii pań­stwa”), Mac­Kin­non pisze: „[p]ornografia, w femi­ni­stycz­nym rozu­mie­niu tego feno­me­nu, jest for­mą wymu­szo­ne­go sek­su, prak­ty­ką poli­ty­ki sek­su­al­nej i insty­tu­cją nie­rów­no­ści płci”. Jed­no­cze­śnie doda­je, że por­no­gra­fia jest jed­ną z przy­czyn prze­mo­cy i prze­mo­co­wych postaw wobec kobiet, jako że wyzna­cza spo­sób trak­to­wa­nia poło­wy ludz­kiej populacji.

Wpływ myśli Catharine MacKinnon na dyskurs feministyczny

W przy­pad­ku Mac­Kin­non nie­zwy­kle istot­ny jest kon­tekst spo­łecz­no-histo­rycz­ny, w któ­rym powsta­wa­ły jej pierw­sze pra­ce. Wcze­sne lata sie­dem­dzie­sią­te to bowiem czas, kie­dy kobie­ty w Sta­nach Zjed­no­czo­nych dopie­ro zdo­by­wa­ją pra­wo do zacią­gnię­cia kre­dy­tu bez koniecz­no­ści przed­sta­wie­nia zgo­dy męża dzię­ki Equ­al Cre­dit Oppor­tu­ni­ty Act. Są postrze­ga­ne przede wszyst­kim w kate­go­riach żon lub kocha­nek, a ich wybór karie­ry zawo­do­wej na ogół oscy­lu­je mię­dzy „ste­reo­ty­po­wo kobie­cy­mi” zaję­cia­mi, jak posa­dy sekre­tar­ki, pie­lę­gniar­ki, nauczy­ciel­ki czy ste­no­ty­pist­ki. To wła­śnie w cza­sach, w któ­rych obo­wią­zu­je tra­dy­cyj­ny model rodzi­ny, kobie­ta jest uza­leż­nio­na finan­so­wo od męża i przy­wią­za­na do obo­wiąz­ków domo­wych, poja­wia się tekst Mac­Kin­non. Jej książ­ka o mole­sto­wa­niu sek­su­al­nym w miej­scu pra­cy jest wów­czas abso­lut­nie rewo­lu­cyj­na. Sam ter­min „sexu­al haras­sment” (pol. mole­sto­wa­nie sek­su­al­ne) został spo­pu­la­ry­zo­wa­ny dopie­ro na Uni­wer­sy­te­cie Cor­nell w latach sie­dem­dzie­sią­tych ubie­głe­go wie­ku. Kie­dy Mac­Kin­non publi­ko­wa­ła swo­je pierw­sze pra­ce, mole­sto­wa­nie sek­su­al­ne nie było jesz­cze prze­stęp­stwem w świe­tle ame­ry­kań­skie­go pra­wa — sta­ło się nim dopie­ro w 1985, w roz­pra­wie Meri­tor Savings Bank v. Vin­son. Było to sie­dem lat po publi­ka­cji książ­ki MacKinnon. 

Jed­no­cze­śnie autor­ka nigdy nie rości­ła pre­ten­sji do total­no­ści swo­jej teo­rii. Jej tek­sty nie pokry­wa­ją wszyst­kich aspek­tów dys­kry­mi­na­cji ze wzglę­du na płeć i wszyst­kich prze­ja­wów prze­mo­cy wobec kobiet, co sama otwar­cie przy­zna­je. W swo­im ese­ju z 2018 roku, autor­ka zwra­ca uwa­gę na potrze­bę ruchu #MeToo, któ­ry, jak twier­dzi, uzu­peł­nia to, cze­go w wywal­czo­nym przez nią usta­wo­daw­stwie bra­ku­je: jed­no­czy on kobie­ty prze­ciw­ko prze­mo­cy sek­su­al­nej [6]. 

Nie­któ­re z postu­la­tów Mac­Kin­non przez lata pozo­sta­wa­ły wepchnię­te mię­dzy zaku­rzo­ne rega­ły biblio­tek: w ostat­nich deka­dach prym wiódł nurt femi­ni­zmu, któ­ry zachę­cał do dzia­łań w ramach sys­te­mu, zamiast oba­le­nia go. Rodzaj myśli femi­ni­stycz­nej, któ­rej cha­rak­te­ry­stycz­ną cechą jest kult nie­za­leż­nej girl­boss, poja­wił się już w latach dzie­więć­dzie­sią­tych i na dłu­go wyparł wypra­co­wa­ne przez Mac­Kin­non i inne femi­nist­ki spoj­rze­nie na pro­ble­ma­ty­kę dys­kry­mi­na­cji ze wzglę­du na płeć, redu­ku­jąc ją do potrze­by zwięk­sze­nia licz­by kobiet na wpły­wo­wych sta­no­wi­skach. Myśl femi­ni­stycz­na zosta­ła spły­co­na do kwe­stii wybo­rów doko­ny­wa­nych przez jed­nost­kę. W ostat­nich latach rośnie jed­nak popu­lar­ność myśli rady­kal­nej, femi­ni­stycz­nej, kry­tycz­nej i mark­si­stow­skiej, a wraz z nimi rośnie rów­nież popu­lar­ność postu­la­tów Catha­ri­ne Mac­Kin­non, któ­rej postać wam przedstawiłyśmy.

Bibliografia

[1] Ale­xan­der v. Yale Univ., 631 F.2d 178, 181 n.1 (2d Cir. 1980).

[2] Dwor­kin, A. (1979) „Por­no­gra­fia się zda­rza” w: Life and Death. W tłu­ma­cze­niu Sto­wa­rzy­sze­nia Bez, dostęp: https://stowarzyszeniebez.org/pornografia-sie-zdarza/ 

[3] Davies, C. i Knox, S., L. (2015). Cul­tu­ral Stu­dies of Law. Routled­ge. pp. 118, 126–128. ISBN 978-1-317c69727-5.

[4] Mac­Kin­non, Cathe­ri­ne A. (1987). Femi­nism Unmo­di­fied: Disco­ur­ses on Life and Law. Cam­brid­ge, Mas­sa­chu­setts: Harvard Uni­ver­si­ty Press.

[5] Sha­pi­ro, F. (2000). The Most-​Cited Legal Books Publi­shed Sin­ce 1978. The Jour­nal Of Legal Stu­dies, 29(S1), 397-405. doi: 10.1086/468079.

[6] https://www.nytimes.com/2018/02/04/opinion/metoo-law-legal-system.html