Czego dowiadujemy się z raportu ONZ „Prostytucja i przemoc wobec kobiet i dziewcząt”?

W dniu 21 czerwca 2024 roku, podczas pięćdziesiątej szóstej sesji Rady Praw Człowieka przedstawiony został raport na temat prostytucji i przemocy wobec kobiet i dziewcząt. Raport ten zawiera dziesiątki komentarzy od organizacji, które zostały poproszone o opinie i wniesienie uwag przed publikacją. Poniżej przedstawiamy omówienie i polskojęzyczne tłumaczenie najważniejszych fragmentów raportu. Zachęcamy do zapoznania się z całością raportu w języku angielskim [1].

1. Terminologia

Raport zwraca uwagę na brak definicji prawnych i nieścisłości językowe wynikające z niejasnych definicji i eufemizmów. UN uznaje prostytucję za:

„System przemocy [2], który sprowadza kobiety i dziewczęta do roli towaru. Jest to struktura oparta na nierówności i dyskryminacji ze względu na płeć i inne czynniki, która wpływa na zdolność kobiet do osiągnięcia równości. W systemie tym uczestniczą trzy grupy podmiotów: osoby — zazwyczaj mężczyźni i chłopcy — którzy kupują czynności seksualne; osoby — zazwyczaj kobiety i dziewczęta — które są kupowane w celu zaspokojenia tych czynności seksualnych; oraz osoby trzecie, które organizują lub czerpią zyski, lub korzyści z prostytucji tej poprzedniej grupy. Termin «system prostytucji» odzwierciedla ustalenia Specjalnej Sprawozdawczyni, zgodnie z którymi prostytucja jest nierozerwalnie związana z różnymi formami przemocy wobec kobiet i dziewcząt i sama w sobie stanowi formę przemocy. Pornografia jest rozumiana jako prostytucja nagrana na wideo [3] i jest również uwzględniona w niniejszym raporcie”.

Podejście Specjalnej Sprawozdawczyni pokrywa się to z tym, o czym mówią prawniczka Catharine MacKinnon oraz Andrea Dworkin w swoich pracach o pornografii i prostytucji. Oczywiste jest to, że ich działalność i perspektywa nie jest odizolowanym, radykalnym podejściem, a raczej zrozumieniem kwestii przemysłu seksualnego, które wynika z wysłuchania setek kobiet i zrozumienia patriarchalnego systemu nierówności, który znajduje swoje odzwierciedlenie w raporcie ONZ.

„[P]odczas konsultacji eksperckich wiele prostytuowanych kobiet i organizacji działających na rzecz kobiet w prostytucji wskazało, że akceptują i używają tych terminów i nie uważają ich za lekceważące lub stygmatyzujące, ponieważ uznają, że piętno i odpowiedzialność karna muszą być przypisane sprawcom przestępstw, a nadużycie władzy nie oznacza utraty osobistej podmiotowości lub autonomii”.

Jest to szczególnie ważny głos w debacie na temat tego, czym jest prostytucja czy też „praca seksualna”; stanowisko Specjalnej Sprawozdawczyni jest bliskie temu, co postulujemy jako organizacja pozarządowa działająca w Polsce.

„Specjalna Sprawozdawczyni nie używa w raporcie terminów «praca seksualna» i «osoba świadcząca usługi seksualne». [4] Wiele organizacji i osób stwierdziło, że ich zdaniem wyżej wymienione terminy są bardziej odpowiednie, ponieważ wyrażają szacunek i nie ujmują godności prostytuowanych kobiet; [5] uznają ich sprawczość i podkreślają, że «praca seksualna» jest «legalną» formą pracy. [6] Rozważając te argumenty, Specjalna Sprawozdawczyni zauważa, że termin ten nie jest ani uznany, ani zdefiniowany w prawie międzynarodowym. Ponadto termin ten niesłusznie przedstawia prostytucję jako działalność tak samo godną i cenną jak każda inna praca; nie uwzględnia poważnych naruszeń praw człowieka, które charakteryzują system prostytucji i «manipuluje» ofiarami i ich doświadczeniami. Specjalna Sprawozdawczyni używa zatem terminów «ofiary» i «prostytuowane kobiety i dziewczęta» zamiast «osoby świadczące usługi seksualne» [7] w uznaniu skali doświadczanych krzywd i naruszenia praw podstawowych oraz prawa do ochrony, pomocy, odszkodowania i zadośćuczynienia [8]”.

2. Przemoc wobec kobiet i dziewcząt jako forma, przyczyna i konsekwencja prostytucji

Specjalna Sprawozdawczyni uznaje, że:

„[d]uży wpływ na rozwój systemów prostytucji mają patriarchalne normy i towarzyszące im nadużycia władzy i popytu seksualnego przez mężczyzn, zaostrzone w ostatnich dziesięcioleciach przez globalizację, w której wszystko można kupić i sprzedać, [9] nierówności ekonomiczne, konflikty, okupację i zwiększoną militaryzację, [10] niszczenie ekosystemów przez przemysł wydobywczy, [11] dziedzictwo kolonializmu, [12] wojny, [13] złożone sytuacje kryzysowe i konsekwencje humanitarne, które skutkują dalszą marginalizacją i przymusowym wysiedleniem kobiet i dziewcząt”.

Ponadto na prostytucję szczególnie narażone są kobiety znajdujące się w trudnej sytuacji życiowej. Wśród czynników wzmożonego ryzyka znajduje się niepełnosprawność, w tym problemy psychiczne i neuroróżnorodność, a także:

„wiek, klasa społeczna, rasa, pochodzenie etniczne, status migracyjny i prawny, orientacja seksualna i tożsamość płciowa [14]. (…) W rezultacie prostytuowane kobiety i dziewczęta często mają nieuregulowany status i nie mają dostępu do skutecznej pomocy, ochrony, usług państwowych lub możliwości utrzymania. Wiele z nich cierpi z powodu ubóstwa, negatywnych doświadczeń z dzieciństwa, marginalizacji i nadużywania substancji odurzających, [15] a także ma ograniczone wykształcenie lub nie ma go wcale, a jednocześnie musi utrzymywać członków rodziny. Wiele z nich jest oszukiwanych fałszywymi lub lukratywnymi ofertami pracy, lub zachętami finansowymi w zamian za czynności seksualne. Znaczna większość z nich była w przeszłości ofiarami wykorzystywania seksualnego i fizycznego, zaniedbywania i molestowania, w tym kazirodztwa [16]”.

Specjalna Sprawozdawczyni uznaje, że:

„Prostytucja skutkuje rażącymi naruszeniami praw człowieka i wieloma formami przemocy wobec kobiet i dziewcząt, które są często odczłowieczane i postrzegane jako pozbawione praw człowieka. Prostytucja narusza prawo kobiet i dziewcząt do godności [17] i często oznacza tortury lub nieludzkie i poniżające traktowanie. Fizyczne formy przemocy — głównie ze strony nabywców aktów seksualnych — obejmują wykorzystywanie seksualne, gwałty i gwałty zbiorowe, dotkliwe pobicia, w tym za odmowę wykonania czynności przez ofiary, brak entuzjazmu lub dysocjację. [18] (…) W rezultacie często kończą z trwałą niepełnosprawnością fizyczną. [19] Prostytucja prowadzi również do kobietobójstwa, [20] seryjnych zabójstw [21] i gróźb śmierci”.

Ma to kluczowe znaczenie dla zrozumienia zależności między prostytucją a przemocą, w tym sensie, że nie można oddzielić prostytucji — lub pracy seksualnej — od przemocy, ponieważ prostytucja jest przemocą.

Specjalna Sprawozdawczyni kontynuuje raport:

„Ofiary są również poddawane znęcaniu się, sadyzmowi i masochizmowi przez kupujących akty seksualne. Im brutalniejszy i okrutniejszy jest akt seksualny (np. zmuszanie do uprawiania seksu ze zwierzętami), tym większe jest poczucie użytkowników, że «nie wyrzucili pieniędzy w błoto» [22]. Nie omija to kobiet w ciąży [23]. Kobiety i dziewczęta w prostytucji są często przetrzymywane w niewolniczych lub podobnych do niewolnictwa warunkach, [24] w których są zniewalane seksualnie lub brane przez uzbrojone grupy jako «żony» [25]. Prostytuowane kobiety i dziewczęta są regularnie narażone na werbalne znęcanie się offline i online, zawstydzanie i szantaż”.

Należy zauważyć, że w raporcie wyróżniono kupców usług seksualnych i sutenerów jako głównych sprawców przemocy. To klienci dopuszczają się aktów przemocy, w tym morderstw, wyłudzeń finansowych czy szantaży. Nieuczciwe byłoby wskazywanie palcami na kogokolwiek innego niż kupców aktów seksualnych, jeśli chodzi o odpowiedzialność za przemoc wobec prostytuowanych kobiet.

Specjalna Sprawozdawczyni zauważa jednak, że przemoc jest stosowana nie tylko przez sutenerów i klientów. Inni mężczyźni, w tym policjanci, dodatkowo pogarszają i tak już trudną sytuację prostytuowanych kobiet: to kluczowe, abyśmy uznali rolę policji i innych instytucji w podtrzymywaniu systemowej przemocy i wykluczenia kobiet, które są w branży usług seksualnych. Destygmatyzacja prostytuowanych kobiet jest istotnym elementem walki z przemocą, niezbędnym do tego, by wszelkie systemowe i instytucjonalne programy pomocowe były skuteczne i zapewniały realną możliwość opuszczenia przemysłu.

„Przemoc ekonomiczna i marginalizacja obejmuje otrzymywanie niewielkiej zapłaty lub brak zapłaty [26], wykorzystywanie przez długie godziny, wymuszanie [27], odmowę zapłaty przez kupujących akty seksualne, rabunki dokonywane przez sutenerów, inne osoby wykorzystujące i kupujących akty seksualne, wymuszanie płacenia «odsetek» sutenerom, grzywny nakładane przez policję, dożywotnie obciążenie długiem [28]. (…) Wyżej wymienione formy przemocy i ich konsekwencje są potęgowane przez brak ochrony prawnej dla ofiar, niezdolność wielu z nich do postrzegania siebie jako ofiar, [29] ściganie kobiet i dziewcząt uprawiających prostytucję, brak zdezagregowanych danych na temat skutków prostytucji, [30] brak programów wyjścia, bariery językowe, piętno społeczne wobec nich lub ich rodzin, korupcję i współudział organów ścigania i innych instytucji państwowych, a także dyskryminację ze strony państwa i innych podmiotów. Postawy takie jak rasizm, ksenofobia, seksizm, szczególnie wobec kobiet niebiałych, lesbofobia i transfobia nasilają przemoc wobec ofiar [31]”.

3. Konsekwencje dla równości płci i upodmiotowienia kobiet i dziewcząt

Specjalna Sprawozdawczyni zwraca uwagę przede wszystkim na bezpośrednie konsekwencje i zagrożenia dla kobiet w przemyśle, poruszając kwestie zdrowia fizycznego i psychicznego, w tym wymuszanych sterylizacji i aborcji:

„Według badań przeprowadzonych w dziewięciu krajach, 68% ofiar spełniało kryteria zespołu stresu pourazowego. [32] Ofiary cierpią z powodu nadmiernej czujności, niepokoju, zmienionej intymności i ograniczonej przyjemności seksualnej, braku pewności siebie i myśli samobójczych. [33] Prostytucja powoduje również inne poważne konsekwencje zdrowotne, takie jak skrócenie średniej długości życia, [34] narażenie na choroby przenoszone drogą płciową i HIV oraz trudności w dostępie do leczenia. [35] Prostytuowane kobiety i dziewczęta mogą być zmuszane do aborcji lub sterylizacji i mogą cierpieć z powodu wymuszonej ciąży. [36] Mogą również cierpieć z powodu degradacji dna miednicy, infekcji dróg moczowych, zapalenia pęcherza, nietrzymania stolca, niepłodności, raka szyjki macicy, chorób jamy ustnej lub zaburzeń snu”.

Ponadto raport wskazuje na pośrednie skutki prostytucji i jej normalizacji, takie jak umacnianie patriarchalnych i rasistowskich stereotypów i porządku społecznego. Prostytucja, jak twierdzi Specjalna Sprawozdawczyni, jest narzędziem reprodukcji nierówności, nie zaś sposobem na ich niwelowanie, jak sugerują środowiska lobbujące za legalizacją czy dekryminalizacją:

„Prostytucja rozwija się za sprawą seksualizacji i urasowienia ubóstwa, szczególnie dotykając kobiety pochodzące z mniejszości i środowisk marginalizowanych. Nie jest więc przypadkiem, że przede wszystkim w krajach bogatych, system prostytucji jest zasilany przez imigrantki z krajów zubożałych i dotkniętych wojną. [37] Wiązanie płatności — czy to w gotówce, czy «w naturze» — z kobietami w prostytucji redukuje je do zwykłych przedmiotów [38] i normalizuje utowarowienie kobiet i dziewcząt. Normalizacja zakupu aktów seksualnych nadaje im wartość transakcyjną i umieszcza seksualność w sferze rynkowej. Wszystkie kobiety można zatem uznać za mające swoją cenę. (…) Na przykład w Królestwie Niderlandów legalne jest, by instruktor prawa jazdy żądał od kursantów aktu seksualnego jako środka płatniczego, co jest praktyką znaną jako «jazda za jazdę». [39] W Zjednoczonym Królestwie Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej Uniwersytet w Leicester wydał swoim studentkom «zestaw narzędzi dla pracowników seksualnych», jednocześnie nie oferując żadnego wsparcia finansowego dla studentek w niepewnej sytuacji”.

Przemysł seksualny ma wymiar patriarchalny i klasowy, normalizujący przemoc wobec kobiet, szczególnie tych z mniejszości rasowych i etnicznych oraz o niższym statusie społecznym. W części raportu skupionej na konsekwencjach wynikających z normalizacji przemysłu dla dziewcząt i kobiet możemy przeczytać:

„[d]omniemane prawo mężczyzn do kupowania aktu seksualnego normalizuje systemową przemoc zadawaną kobietom poprzez prostytucję, w tym w pornografii, ponieważ zaciera granice między tym, co liczy się jako seks, a tym, co liczy się jako przemoc seksualna. [40] Przemoc stosowana wobec kobiet w pornografii, taka jak uduszenie i defekacja [41], jest często odtwarzana w świecie rzeczywistym wobec dziewcząt i kobiet przez tych, którzy konsumują pornografię [42]. (…) Nagminnie obserwuje się, że kobiety uprawiające prostytucję w bogatych krajach nieproporcjonalnie często pochodzą z mniejszościowych grup etnicznych, podczas gdy nabywcy aktów seksualnych pochodzą z grup większościowych, co wzmacnia rasistowską dynamikę przemysłu. W Stanach Zjednoczonych Ameryki, czarnoskóre, latynoskie i rdzenne kobiety i dziewczęta są nadreprezentowane w systemie prostytucji, a biali mężczyźni są nadreprezentowani wśród kupujących akty seksualne [43] [44]”.

Sprawozdawczyni kończy sekcję z silnym przekonaniem, że prostytucja podtrzymuje patriarchalną nierówność:

„Równy udział kobiet w społeczeństwie jest niemożliwy do osiągnięcia, gdy prostytucja jest znormalizowana i zasadniczo oparta na nierówności między kobietami i mężczyznami [45]. To kobiety niemal wyłącznie reprezentują «podaż» w systemie prostytucji, podczas gdy mężczyźni reprezentują niemal wyłącznie popyt na prostytucję. Prostytucja niesie zatem ze sobą głęboko archaiczną i seksistowską wizję roli kobiet i relacji między kobietami a mężczyznami, ponieważ kobiety są zredukowane do pojemników na seksualne «potrzeby» mężczyzn; w związku z tym istnieje również silna korelacja między korzystaniem z prostytucji przez mężczyzn a gwałtami [46]”.

4. Rekomendacje

Raport przedstawiony przed Radą Praw Człowieka zakończony jest rekomendacjami, które wykraczają poza utarty schemat legalizacji-prohibicji-dekryminalizacji-abolicji, gdyż dotyczą nie tylko rozwiązań prawnych, ale również rekomendacji edukacyjnych i społecznych. Warto zaznaczyć, że Specjalna Sprawozdawczyni skupia się na podejściu opartym na prawach człowieka, które ma zagwarantować kobietom „prawo dostępu do równości, wolność od przemocy, prawo do życia, wolności, bezpieczeństwa, godności oraz wolności od tortur i nieludzkiego oraz poniżającego traktowania”, które definiowane jest w dokumentach Rady oraz tych obowiązujących we wszystkich państwach członkowskich.

Specjalna Sprawozdawczyni zaleca, aby państwa członkowskie:

„(1) Uznały prostytucję wraz z jej powiązanymi odmianami, takimi jak pornografia, za system wyzysku i przemocy, częściowo poprzez rozważenie pełnego spektrum międzynarodowych standardów praw człowieka, które mają zastosowanie w kontekście prostytucji (np. prostytucja jako zbrodnia gwałtu, zbrodnia przeciwko ludzkości, tortury, niewolnictwo lub zabójstwo kobiet) […];

(2) Przyjęły abolicjonistyczne ramy prawne i ich pięć filarów, w tym dekryminalizację kobiet uprawiających prostytucję; zapewnienie kompleksowego wsparcia i ścieżek wyjścia; kryminalizację kupowania aktów seksualnych; kryminalizację wszystkich form sutenerstwa; oraz wdrażanie kampanii uwrażliwiających dla kupujących akty seksualne;

(3) Podjęły działania na rzecz wyeliminowania popytu na zakup czynności seksualnych poprzez między innymi:

(a) Zwiększanie przeszkód w zakupie aktów seksualnych;

(b) Stwarzanie większych niedogodności dla kupujących poprzez ustawodawstwo, takie jak umieszczanie ich nazwisk w rejestrze przestępców seksualnych;

(c) Normalizacja nielegalności nabywania czynności seksualnych;

(d) Podnoszenie świadomości w społeczeństwie na temat negatywnych konsekwencji uczestnictwa w systemie prostytucji;

(4) Upoważniły na mocy prawa świadczenie kompleksowych usług dostosowanych do potrzeb ofiar prostytucji; zwiększyły liczbę takich usług, w tym jednopłciowych przestrzeni dla prostytuowanych kobiet i dziewcząt, niezależnie od ich statusu migracyjnego, a także w zakresie mieszkalnictwa, wsparcia psychospołecznego, rehabilitacji, leczenia traumy, wsparcia dla dzieci, wsparcia w wyjściu z prostytucji, edukacji, szkolenia zawodowego, dostępu do udokumentowanego statusu i generowania dochodów; unikały uzależniania pomocy i wsparcia dla ofiar od ich oficjalnego potępienia prostytucji; oraz zwiększenia zasięgu do ofiar, w tym poprzez usługi tłumaczeniowe;

(5) Wspólnie z organizacjami międzynarodowymi, używały terminologii i języka opartego na prawach człowieka do opisywania prostytucji i powstrzymywały się od używania terminologii, która mogłaby ją błędnie scharakteryzować i zminimalizować jej poważne naruszenia praw człowieka;

(6) Zdekryminalizowały wszystkie kobiety i dziewczęta uprawiające prostytucję i zaoferowały im uznanie za ich ofiary, co zapewniłoby im ochronę, potwierdziło ich doświadczenia i wsparło ich powrót do zdrowia; takie przeformułowanie uprawniałoby ofiary do otrzymania pomocy, ochrony, wsparcia i odszkodowania; w związku z tym należy ustanowić fundusz wsparcia dla ofiar;

(7) Powstrzymały się od dodawania warunków do kryminalizacji sutenerstwa, takich jak obowiązek przedstawienia szerokiego zakresu materiałów dowodowych wymaganych do potwierdzenia przestępstwa handlu ludźmi lub podporządkowania osoby prostytuującej się przez osobę wyzyskującą; kryminalizacja zakupu czynności seksualnych nie może być związana z koniecznością udowodnienia potencjalnego przestępstwa handlu ludźmi;

(8) Zapobiegały takiemu prowadzeniu polityki zwalczania handlu ludźmi, która miałaby na celu uniknięcie zajmowania się kwestią prostytucji jako formy przemocy wobec kobiet poprzez tworzenie szkodliwego i sztucznego rozróżnienia między tak zwaną „przymusową” prostytucją utożsamianą z handlem ludźmi a tak zwaną „dobrowolną” prostytucją utożsamianą z „pracą seksualną” (…);

(9) Zajęły się podstawowymi przyczynami istnienia prostytucji, w tym seksizmem, rasizmem i dominacją klasową, prawami dyskryminującymi płeć, które wpędzają kobiety i dzieci w pułapkę ubóstwa i czynią je podatnymi na prostytucję (…);

(10) Rozpoznały częstotliwość, z jaką młode dziewczęta, szczególnie ze środowisk zmarginalizowanych, wchodzą na drogę prostytucji oraz wdrożyły inicjatywy oferujące alternatywy, promujące edukację i wzmocnienie pozycji ekonomicznej”.

Pełny raport w języku angielskim dostępny jest tutaj: https://digitallibrary.un.org/record/4049148?v=pdf.

Bibliografia:

https://digitallibrary.un.org/record/4049148?v=pdf
Wspólne wnioski przedłożone przez Swedish Women’s Lobby et al.
Wnioski przedłożone przez Prostitution Research and Education.
Terminy użyte w raporcie mogą zatem różnić się od preferowanych terminów, które pojawiają się w oryginalnych zgłoszeniach.
Wnioski przedłożone przez HRW.
Konsultacje eksperckie.
Wyrażenie “ofiary prostytucji” używane jest w artykule 16 Konwencji w sprawie zwalczania handlu ludźmi i eksploatacji prostytucji.
Patrz:General Assembly resolution 40/34
Konsultacje eksperckie.
Wnioski przedłożone przez Sisters of the Good Shepherd.
Wnioski przedłożone przez Ecuador.
Wnioski przedłożone przez Space International.
Wspólne wnioski przedłożone przez Democracy Development Center et al.
Wnioski przedłożone przez Transgender Europe.
Wnioski przedłożone przez CEASE
Wnioski przedłożone przez Space International.
Zobacz: parlament Europejski, Dyrekcja Generalna ds. Polityki Wewnętrznej Unii Europejskiej, “Sexual exploitation and prostitution and its impact on gender equality”
Wnioski przedłożone przez Prajwala oraz Elly Arrow.
Wnioski przedłożone przez Women at the Well.
Wnioski przedłożone przez NIA Ending Violence.
Wnioski przedłożone przez Space International.
Wnioski przedłożone przez Culture Reframed.
Wnioski przedłożone przez DIAKA.
Wnioski przedłożone przez Anglican Communion.
Wnioski przedłożone przez Just Planet.
Wnioski przedłożone przez Libertas International.
Wnioski przedłożone przez Kisumu Sex Worker Alliance.
Wnioski przedłożone przez Collective Shout Australia.
Wnioski przedłożone przez Slovenia and the Salvation Army
Wnioski przedłożone przez Women’s Support Project.
Wspólne wnioski przedłożone przez Prout – Beratung et al.
Melissa Farley, Ann Cotton et al., “Prostitution and trafficking in nine countries: an update on violence and post-traumatic stress disorder”, Journal of Trauma Practice, vol. 2, Nos. 3-4.
Wnioski przedłożone przez Voices of Israeli Sex Trade Survivors. 57
Wnioski przedłożone przez Anti-Trafficking Coalition Organizations in India
Wnioski przedłożone przez UNAIDS Human Rights Reference Group
Wnioski przedłożone przez COSWA Kenya
Fondation Scelles, 5th Global Report on Sexual Exploitation, 2019.
Wnioski przedłożone przez Stop Demand Foundation
Lauren Said-Moorhouse, “Dutch driving instructors can trade lessons for sex”, CNN, 21 grudzień 2015
Fiona Vera-Gray et al., “Sexual violence as a sexual script”.
Joint submission by Alyson Dearborn et al.
Wnioski przedłożone przez Nordic Model Now
Zobacz: Rights4Girls, “Racial and Gender Disparities in the Sex Trade”, 2024.
Wnioski przedłożone przez Asociația eLiberare
Catharine A. MacKinnon, “Trafficking, Prostitution, and Inequality”, 2011
UNDP, UN Multi-Country Study on Men and Violence in Asia and the Pacific, 2013